Tuổi vị thành niên (VTN) là giai đoạn phát triển đặc biệt, với nhiều biến đổi nhanh chóng cả về thể chất, tâm sinh lý và các mối quan hệ xã hội. Người cung cấp dịch vụ y tế cần hiểu rõ những đặc điểm này để có cách tiếp cận, tư vấn và hỗ trợ phù hợp, thân thiện và hiệu quả.
Tại Việt Nam, tuổi vị thành niên được tính từ 10 đến 18 tuổi, chia thành ba giai đoạn:
– Vị thành niên sớm: 10 – 13 tuổi
– Vị thành niên giữa: 14 – 16 tuổi
– Vị thành niên muộn: 17 – 18 tuổi
Lưu ý: các mốc này chỉ mang tính tương đối, có thể khác nhau tùy từng cá nhân.
I. Những thay đổi về giải phẫu và sinh lý
1. Đặc điểm dậy thì
– Nữ: bắt đầu từ 8–13 tuổi.
– Nam: bắt đầu từ 9–14 tuổi.
– Dậy thì sớm: trước 8 tuổi ở nữ, trước 9 tuổi ở nam.
Trong giai đoạn này, hormone sinh dục tăng dần (estrogen, progesteron ở nữ; testosteron ở nam), cơ quan sinh dục phát triển, cơ thể chuẩn bị cho khả năng sinh sản.
Biểu hiện rõ rệt của dậy thì ở trẻ nữ là hiện tượng kinh nguyệt và ở trẻ nam là hiện tượng xuất tinh. Tuy nhiên, cần lưu ý các dấu hiệu kinh nguyệt và xuất tinh không phải hiện tượng báo hiệu bắt đầu quá trình dậy thì mà là dấu hiệu dễ nhận biết, xuất hiện vào thời điểm gần cuối của quá trình dậy thì.
2. Biểu hiện ở nữ
– Các tuyến bã hoạt động mạnh, xuất hiện mụn trứng cá.
– Phát triển chiều cao nhanh chóng.
– Phát triển núm vú, quầng vú.
– Mọc lông mu, lông nách.
– Tử cung, âm đạo, buồng trứng phát triển to dần, xương hông nở rộng hơn.
– Xuất hiện kinh nguyệt.
3. Biểu hiện ở nam
– Các tuyến bã hoạt động mạnh, xuất hiện mụn trứng cá.
– Tăng trưởng nhanh chóng về chiều cao, các xương dài phát triển, cơ bắp ở vai, ngực, cánh tay… to ra.
– Thanh quản mở rộng, vỡ tiếng, yết hầu lộ ra.
– Xuất hiện lông mu, ria mép.
– Tinh hoàn và dương vật to lên, da tinh hoàn sẫm màu lại.
– Có xuất tinh (thường là mộng tinh hay còn gọi là “giấc mơ ướt”).
Những thay đổi về hình dáng và sinh lý ở trẻ vị thành niên
II. Những biến đổi về tâm lý
1. Thời kỳ vị thành niên sớm
– Bắt đầu ý thức mình không còn là trẻ con, muốn được độc lập.
– Muốn được tôn trọng, được đối xử bình đẳng như người lớn.
– Chú trọng đến các mối quan hệ bạn bè.
– Quan tâm đến hình thức bên ngoài và những thay đổi của cơ thể.
– Tò mò, thích khám phá, thử nghiệm.
– Bắt đầu phát triển tư duy trừu tượng.
– Có những hành vi mang tính thử nghiệm, bốc đồng.
2. Thời kỳ vị thành niên giữa
– Tiếp tục quan tâm nhiều hơn đến hình dáng cơ thể.
– Tỏ ra độc lập hơn, thích tự mình quyết định, có xu hướng tách ra khỏi sự kiểm soát của gia đình.
– Phát triển mạnh cá tính, sở thích cá nhân.
– Chịu ảnh hưởng nhiều của bạn bè đồng trang lứa.
– Quan tâm đến bạn khác giới, dễ ngộ nhận tình bạn khác giới với tình yêu.
– Tiếp tục phát triển tư duy trừu tượng.
– Phát triển kỹ năng phân tích, bắt đầu nhận biết hậu quả của hành vi.
– Có xu hướng muốn thử thách các quy định, giới hạn mà gia đình hay xã hội đặt ra.
3. Thời kỳ vị thành niên muộn
– Khẳng định sự độc lập và tạo dựng hình ảnh bản thân tương đối ổn định.
– Khả năng đánh giá và giải quyết vấn đề tốt hơn.
– Cách suy nghĩ, nhận xét và ứng xử chín chắn hơn.
– Ảnh hưởng của nhóm bạn bè giảm dần, quay lại chú trọng mối quan hệ gia đình.
– Chú trọng tới mối quan hệ riêng tư, tin cậy giữa 2 người hơn mối quan hệ theo nhóm.
– Định hướng cuộc sống, nghề nghiệp rõ ràng hơn.
– Biết phân biệt tình bạn và tình yêu, cách nhìn nhận tình yêu mang tính thực tế hơn, có xu hướng muốn thử nghiệm tình dục.
III. Tâm sinh lý ở một số nhóm đặc thù
– Trẻ liên giới tính (intersex): trẻ đến tuổi nhưng không có các biểu hiện dậy thì như các bạn cùng trang lứa. Ví dụ như trẻ gái nhưng không có kinh nguyệt và các đặc tính sinh dục nữ, trẻ trai không có sự phát triển của bộ phận sinh dục … Các khác biệt này có thể là nguyên nhân dẫn đến trẻ lo lắng hoặc gặp các vấn đề khác về sức khỏe tâm thần và dễ bị bắt nạt hay bạo lực ở trường hoặc môi trường công cộng khác.
– Trẻ có bản dạng giới khác với giới tính sinh học:
+ Trẻ có thể thuộc nhóm có xu hướng chuyển giới nam (người có giới tính khi sinh là nữ nhưng coi mình là nam giới) và có xu hướng chuyển giới nữ (người có giới tính khi sinh là nam nhưng coi mình là nữ giới).
+ Trẻ có xu hướng chuyển giới thường nhận ra sự khác biệt của bản thân sớm từ 5-6 tuổi nhưng dậy thì là giai đoạn trẻ cảm thấy sợ hãi, khó khăn, đau khổ với sự khác biệt của cơ thể nhất. Trẻ thậm chí có thể chán ghét cơ thể hay tự gây hại cho cơ thể.
Đây cũng là giai đoạn trẻ dễ bị bắt nạt, bạo lực, phân biệt đối xử nhất ở trường, gia đình và nơi công cộng do trẻ có các thể hiện không tuân theo các khuôn mẫu giới truyền thống.
– Trẻ có xu hướng tính dục đồng giới: ở tuổi vị thành niên đặc biệt là giai đoạn vị thành niên muộn, có thể bắt đầu có cảm xúc về tình yêu, tình dục. Trẻ có xu hướng tính dục đồng giới có thể thấy thích hay yêu bạn cùng giới với mình. Các cảm xúc này có thể khiến trẻ hoang mang, lo lắng, thậm chí dẫn tới trầm cảm, tự tử. Trẻ cũng có thể bị bắt nạt, bạo lực và phân biệt đối xử ở trường gây ảnh hưởng đến thể chất, tinh thần và học tập của trẻ.
– Trẻ khuyết tật: tùy từng loại khuyết tật mà có thể có các ảnh hưởng khác nhau tới những thay đổi về thể chất liên quan tới sức khỏe sinh sản, sức khỏe tình dục và từ đó có ảnh hưởng khác nhau tới sức khỏe tinh thần của trẻ. Vị thành niên khuyết tật cũng thường mặc cảm về cơ thể nhiều hơn so với khi còn nhỏ, từ đó dẫn đến cảm giác cô đơn, lo lắng, trầm cảm. Đặc biệt là khuyết tật trí tuệ và phát triển có nguy cơ cao bị xâm hại tình dục, mang thai ngoài ý muốn và mắc bệnh lây truyền qua đường tình dục.
Bệnh Viện Sản Nhi Vĩnh Phúc – Đồng hành cùng vị thành niên
Tuổi vị thành niên là giai đoạn bản lề, đánh dấu sự thay đổi mạnh mẽ về thể chất, tâm sinh lý và các mối quan hệ xã hội. Đây cũng là thời điểm trẻ dễ gặp những lo lắng, khủng hoảng và nguy cơ về sức khỏe sinh sản, sức khỏe tinh thần.
Bệnh viện Sản Nhi Vĩnh Phúc là điểm đến tin cậy trong chăm sóc toàn diện cho vị thành niên, với các dịch vụ:
- Khám và tư vấn sức khỏe sinh sản, sức khỏe tinh thần.
- Phát hiện sớm và can thiệp các rối loạn dậy thì, rối loạn nội tiết, khuyết tật phát triển.
- Tư vấn về giới tính, bản dạng giới, xu hướng tính dục và phòng tránh nguy cơ xâm hại.
- Hỗ trợ tâm lý, định hướng kỹ năng sống, xây dựng sự tự tin và nhân cách lành mạnh.
- Với đội ngũ bác sĩ sản – nhi – tâm lý giàu kinh nghiệm, trang thiết bị hiện đại và môi trường thân thiện, Bệnh viện Sản Nhi Vĩnh Phúc cam kết mang lại sự chăm sóc an toàn, nhân văn và toàn diện nhất cho thế hệ trẻ.
Liên hệ ngay với chúng tôi để được tư vấn và hỗ trợ kịp thời – vì sức khỏe hôm nay chính là nền tảng cho tương lai mai sau.